Ο εκμοντερνισμός των πάντων μέσα στις τελευταίες δεκαετίες ίσως δημιουργεί την αίσθηση σε ορισμένους πως οι Βλάχοι δεν πολυενδιαφέρονται για την ιστορία και τις παραδόσεις τους. Και πως με την καταγραφή τους ασχολούνται μόνο οι ειδικοί, οι οποίοι πολλές φορές γράφουν πλήρως αποστασιοποιημένοι συναισθηματικά, αφού η συγγραφή τέτοιων εργασιών αποτελεί μέρος της δουλειάς και του βιοπορισμού τους.
Επιπλέον έχουμε το φαινόμενο της ενασχόλησης με τη “βλάχικη θεματολογία” ανθρώπων που δεν είναι βλάχικης καταγωγής. Αν και τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχουν γραφτεί και εκδοθεί αρκετά αξιόλογα βιβλία γύρω από τα θέματα των Βλάχων, θα μπορούσε κανείς να επισημάνει πως τα περισσότερα από αυτά αφορούν είτε πολύ ειδικά, είτε πολύ γενικά θέματα.

Ωστόσο, δύο βιβλία που βρέθηκαν στα χέρια μου τους τελευταίους μήνες έρχονται να αποδείξουν, για άλλη μία φορά, πως οι απλοί Βλάχοι όχι μόνο είναι περήφανοι για τη ράτσα τους, αλλά μπορούν να καταγράψουν, να εκφράσουν και να στηρίξουν τους λόγους αυτής της περηφάνιας. Οι συγγραφείς αυτών των δύο βιβλίων δεν είναι επαγγελματίες συγγραφείς και δεν ανήκουν στους κύκλους των “ειδικών επιστημόνων - βλαχολόγων”. Όμως διαβάζοντας τα βιβλία τους γίνεται κατανοητό πως έγραψαν με πάθος και μεράκι, μα κυρίως με αγάπη για τους Βλάχους και τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Κατέγραψαν παραδόσεις και ιστορικά γεγονότα, μα κυρίως αναζήτησαν και παρουσίασαν την αλήθεια. Τα δύο αυτά βιβλία είναι αποτελέσματα επίπονης και μακροχρόνιας εργασίας. Οι συγγραφείς τους αφιέρωσαν πολύτιμο χρόνο και μάλλον θυσίασαν άλλες ασχολίες τους για να μας παρουσιάζουν τα “βλάχικα πράγματα” έτσι όπως όφειλαν να τα γνώριζαν πολλοί από αυτούς, ημεδαπούς ή αλλοδαπούς, που παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως γνώστες και ακόμη χειρότερα ως εκφραστές των Βλάχων.

1. Σάρρος, Γ.Ν., - Στρατής, Α.Δ., “Ιστορία της Κουτσούφλιανης (Παναγία Καλαμπάκας)”, Έκδοση “Αδελφότητος Παναγίας”, Αθήνα 1997.
Οι κύριοι Γ.Ν. Σάρρος και Α.Δ. Στρατής μας παρουσιάζουν όχι μόνο την ιστορία του χωριού τους, της Κουτσούφλιανης - Παναγίας Καλαμπάκας, ενός περήφανου βλαχοχωριού που άλλοτε ανήκε στη “Χώρα Μετσόβου”, αλλά και την πραγματικότητα γύρω από την εθνική συνείδηση και την ταυτότητα των απλών Βλάχων. Στα 1898, μετά τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, η Ελλάδα υποχρεώθηκε να παραδώσει την Κουτσούφλιανη στους Τούρκους. Ήταν εποχές που οι προπαγανδιστές προσπαθούσαν να παρουσιάσουν τους Βλάχους ως κάτι εντελώς διαφορετικό από τους υπόλοιπους Έλληνες. Όμως οι κάτοικοι της Κουτσούφλιανης προτίμησαν να εγκαταλείψουν το χωριό τους στο σύνολό τους, να περάσουν τα σύνορα και να δημιουργήσουν ένα νέο χωριό σε ελληνικό έδαφος. Με αυτές τις επιλογές και τις πράξεις ένα ολόκληρο βλαχοχώρι απέδειξε στους πάντες, έμπρακτα και με αυτοθυσία, πως οι Βλάχοι όχι απλά συνδέονται, αλλά ταυτίζονται με τη ρωμιοσύνη και την Ελλάδα

2. Παπανικολάου, Νικόλαος Γ., “Καστανιά, το χωριό μου”, Με την επιμέλεια και δαπάνη του Μορφωτικού και Ευεργετικού Συλλόγου Καστανιάς “Ο Στίνος”, Τρίκαλα 1997.
Ο κύριος Ν.Γ. Παπανικολάου μας παρουσιάζει με τη σειρά του την ιστορία του δικού του χωριού, της Καστανιάς, ενός από τα σπουδαιότερα βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου, ενός χωριού που στην εποχή της μεγάλης του ακμής, γύρω στα 1800, είχε ίσως μέχρι και 6.000 κατοίκους. Στάθηκε η ιδιαίτερη πατρίδα σπουδαίων ανθρώπων που προσέφεραν τα μέγιστα στη ρωμιοσύνη, όπως ο ιεράρχης και ιατροφιλόσοφος Διονύσιος Πύρρος (1777-1853). Όμως ο κύριος Παπανικολάου μας μιλά και για πράγματα, που αν και πιο πρόσφατα, είναι ελάχιστα γνωστά στους περισσότερους. Μας μιλά και για τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, για τις προσφορές των κατοίκων της Καστανιάς προς την πατρίδα και για τα τραγικά βιώματα της καταστροφής και του μαρασμού. Η απελευθέρωση του 1944 βρήκε τα ερείπια της αρχοντικής Καστανιάς να καπνίζουν ακόμη και οι κάτοικοί της θρηνούσαν το χαμό 72 Καστανιωτών, ήταν νέοι άνδρες και γυναίκες, μικρά παιδιά και ηλικιωμένοι. Όμως η Καστανιά δεν ήταν το μοναδικό βλαχοχώρι που γνώρισε την καταστροφή και τον μαρασμό στα χέρια των κατακτητών. Στα χρόνια της Κατοχής περισσότερα από 50 ακμαιότατα μέχρι τότε βλαχοχώρια, από το Πάικο μέχρι το Πωγώνι, τα Τζουμέρκα, τον Ασπροπόταμο και τον Όλυμπο, πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν. Ο αριθμός των Βλάχων που έχασαν τις ζωές τους σε εκείνα τα χρόνια του αγώνα και της προσφοράς είναι δύσκολος να προσδιοριστεί. Όμως είναι σίγουρα κατά πολύ πολλαπλάσιος των 150 ή 300 “Λεγεωνάριων” και των άλλων δοσίλογων βλάχικης καταγωγής. Και μόνο τα βιώματα των κατοίκων της Καστανιάς θα έπρεπε να είχαν οδηγήσει σε οριστική σιωπή όλους όσους ακόμη θέλουν να στιγματίζουν τους Βλάχους συλλογικά για τις πράξεις ορισμένων δοσίλογων και προδοτών.

Αξίζουν λοιπόν θερμά συγχαρητήρια στους κυρίους Σάρρο, Στρατή και Παπανικολάου για τα πραγματικά αξιέπαινα βιβλία τους και για την προσφορά τους όχι μόνο προς τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, αλλά και στο σύνολο της Βλαχουριάς. Παίρνοντας όμως αυτή την ευκαιρία θα πρέπει να επισημανθούν και να αναφερθούν και κάποιες άλλες και ανάλογες προσφορές συμπατριωτών μας, οι οποίοι τα τελευταία τριάντα χρόνια έγραψαν και εξέδωσαν κάποια σχεδόν άγνωστα, αλλά πολύτιμα βιβλία - μονογραφίες - άρθρα, για τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, για βλαχοχώρια της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Ρούμελης. Παρακάτω παρουσιάζεται ένας ονομαστικός κατάλογος 60 και πλέον τέτοιων εργασιών, άλλες ογκώδεις και άλλες μικρές, μα όλες έχουν να μας προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία. Ανάμεσα σε αυτά αξίζει να επισημανθεί το δίτομο έργο του κυρίου Δ. Καλούσιου για το Ματσούκι, όπως και η διδακτορική διατριβή του κυρίου Αυδίκου για τους Συρρακιώτες και τη σχέση τους με την Πρέβεζα. Σχεδόν όλοι τους είναι βλάχικης καταγωγής και άνθρωποι που δεν ανήκουν στους κύκλους των “ειδικών - βλαχολόγων”, που κινήθηκαν από αγάπη για τα χωριά τους και περηφάνια για τη καταγωγή τους. Είναι άνθρωποι που εργάστηκαν με πολύ μεράκι και με μεγάλη θέληση για να μας μιλήσουν για πράγματα που διαφορετικά θα χάνονταν, για να μας δείξουν πως οι Βλάχοι και γνώση και λόγο έχουν και μάλιστα μεγαλύτερο και ορθότερο από αυτούς που θέλουν να μιλούν για μας χωρίς εμάς. ΕΥΓΕ σε όλους αυτούς. Ευχής έργο θα ήταν να ακολουθήσουν και άλλοι αυτό το δρόμο και σύντομα να υπάρχει από μία μονογραφία για κάθε βλαχοχώρι και για κάθε βλάχικη εγκατάσταση της πατρίδας μας.

1. Αδάμου, Γιάννης Αθ. - Κοινότητα Κοκκινοπλού, “Ο Κοκκινοπλός”, Κοκκινοπλός 1992.
2. Αλεξίου, Δ.Α. - Τρίτας, Γ.Θ. - Τρίτας, Δ.Θ., "Ιστορικά, λαογραφικά του χωριού μας", Πολιτιστικός Σύλλογος Ανθούσης "Η Λιπινίτσα", 1987.
3. Αλεξίου, Δημήτριος Α., “Η Λιπινίτζα Ασπροποτάμου”, Πολιτιστικός Σύλλογος Ανθούσας 1998.
4. Αυδίκος, Βαγγέλης Γρ., "Πρέβεζα 1945-1990. Όψεις της μεταβολής μίας επαρχιακής πόλης. Λαογραφική Εξέταση", Διδακτορική Διατριβή, Εκδόσεις Δήμου Πρέβεζας 1991.
5. Βέλκος, Γρηγόριος Π., “Τα επώνυμα και τα βαφτιστικά ονόματα της Σέλιτσας (Εράτυρας) 1650-1940”, Ελασσόνα 1998.
6. Βόγας, Αναστάσης, “Φλάμπουρο Φλωρίνης, 1861-1944”, Φλώρινα 1993.
7. Βουλτσιάδης, Γεώργιος Κ., "Η Προσωτσάνη μέσα από την ιστορία", Θεσσαλονίκη 1995.
8. Γεωργιάδης, Θεόφραστος, "Μοσχόπολη", Έκδοσις Συλλόγου προς Διάδοση των Ελληνικών Γραμμάτων, Αθήναι 1975.
9. Γκατσόπουλος, Σταύρος Ματθ., "Μοσχόπολις", Ίδρυμα Βορειοηπειρωτικών Ερευνών, Ιωάννινα 1979.
10. Γκόγκος, Ανδρέας, Κ., "Παρακάλαμος, Α' τόμος, από τα προϊστορικά χρόνια ως την απελευθέρωση το 1913", Δωδώνη, Γιάννινα 1995.
11. Γκούμας, Ε.Κ., "Λιβάδι, γεωγραφική, ιστορική, λαογραφική επισκόπησις", Λιβάδι 1973.
12. Γουγουλάκη, Ευαγγελία, "Μύθια και αλήθεια από το μικρό χωριό μας", Βιβλίο Β', Τρίκαλα 1986.
13. Δημητράκης-Δημητρακόπουλος, Ν.Δ., "Οι Άλπεις της Πίνδου. (Βρυσοχώρι)", Αθήναι 1991.
14. Δήμος, Απόστολος, "Το Νεραϊδοχώρι της Πίνδου. Η λαογραφία του χωριού", Έκδοση Μορφωτικού και Πολιτιστικού Συλλόγου Νεραϊδοχωρίου Τρικάλων "Η Αγία Παρασκευή", Τρίκαλα.
15. Δρούγιας, Θ., "Η Βωβούσα στο χώρο και στο χρόνο", Ιωάννινα 1995.
16. Έξαρχος, Ν., "Το Ντομπρίνοβο", Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα.
17. Έξαρχος, Χρήστος Γ., "Η Φούρκα της Ηπείρου, (Ιστορία-Λαογραφία)", Θεσσαλονίκη 1987.
18. Εξωραϊστικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Περιβολίου "Βάλια Κάλντα", "Το Περιβόλι της Πίνδου. Αναζητώντας την κοινότητα του σήμερα , ιχνηλατώντας την κοινότητα του χθες", Περιβόλι-Τρίκαλα 1995.
19. Εργολάβος, Σπύρος, "Τα Ζαγοροχώρια στις αρχές του αιώνα μας. Δύο πολύτιμα ιστορικά ντοκουμέντα", Εκδόσεις Ήπειρος, Ιωάννινα 1993.
20. Ευπραξιάδου, Αλήθεια Λ., “Ένα ποτήρι νερό με γεύση από Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκη”, (Φλαμπουράρι-Κομοτηνή), Θεσσαλονίκη 1996.
21. Ζησόπουλος, Κώστας Αθ., "Ντοπιολαλιές και τοπωνύμια Ανθήλης Φθιώτιδας", Λάρισα 1987.
22. Καϊμακάμης, Βασίλης Δ., "Οι Ελληνόβλαχοι (Κουτσόβλαχοι), Κοκκινοπλός το βλαχοχώρι του Ολύμπου", Μαίανδρος, Θεσσαλονίκη 1984.
23. Καϊμακάμης, Βασίλης Δ., "Το ημερολόγιο ενός χωριού, Καλύβια Ελασσόνας", Εκδόσεις Μαίανδρος, Θεσσαλονίκη 1985.
24. Καλινδέρης, Μιχ. Αθ., "Ο βίος της κοινότητας Βλάστης επί τουρκοκρατίας", Ε.Μ.Σ. 58, Θεσσαλονίκη 1982.
25. Καλούσιος, Δημήτριος, "Η Χρυσομηλιά Καλαμπάκας", Τρίκαλα 1992.
26. Καλούσιος, Δημήτριος, "Η Βυλίζα", Ματσούκι Ιωαννίνων 1992.
27. Καλούσιος, Δ.Γ., "Το Ματσούκι Ιωαννίνων", Τόμος Α' Ιστορικά, Τόμος Β' Λαογραφικά, Ματσούκι-Τρίκαλα 1994.
28. Καρανάσιος, Α.Γ., "Ιστορικά, λαογραφικά, παραδόσεις Γαρδικίου Αθαμάνων", Τρίκαλα 1979.
29. Καρατζένης, Δ.Φ., "Επανάστασις και καταστροφή Καλαρρυτών - Συρράκου, Ιούλιος 1821", Ε.Η.Μ., Ιωάννινα 1988.
30. Καρατζένης, Ν.Β., "Οι Νομάδες κτηνοτρόφοι των Τζουμέρκων", Άρτα 1991.
31. Κατσάνης, Νικόλαος Α., "Ονομαστικό Νυμφαίου (Νέβεσκας)", Ε.Μ.Σ. 72, Θεσσαλονίκη 1990.
32. Καφταντζής, Γ. - Τενεκετζής, Θ., "Η ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών και λαογραφικά Ηράκλειας", Τόμος Α', Τόμος Β', Σέρρες 1973.
33. Κολτσίδας, Αντώνης Μιχ., "Ιστορία της Βωβούσας. Απομνημονεύματα Απόστολου Χατζή ή Τσαρούχα για τη Βωβούσα Ιωαννίνων του 19ου αιώνα", Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997.
34. Κούτσιας, Γ.Ι., "Τζούρτζια, αναδρομή στο χρόνο", Τρίκαλα 1986.
35. Κωστόπουλος, Ηλίας Γ., "Ιστορικά-Λαογραφικά Αηδόνας Καλαμπάκας", Τρίκαλα 1991.
36. Λούστας, Ν.Α., "Η ιστορία του Νυμφαίου-Νέβεσκας Φλωρίνης", Θεσσαλονίκη 1994.
37. Μαλαβάκης, Νίκος Χ., “Πολυθέα Ασπροποτάμου”, με τη φροντίδα του Συνδέσμου των εν Αθήναις εκ Πολυθέας Ασπροποτάμου, 1995.
38. Μέρτζος, Γ.Α., "Λάιστα Ζαγορίου Ιωαννίνων", Θεσσαλονίκη 1991.
39. Μουστάκης, Γ., "Το Συρράκο και η Πρέβεζα", Πρεβεζάνικα Χρονικά, τεύχ.27-28, Ιαν.-Δεκ. 1992.
40. Μπίρκας, Κ., "Αβδέλλα", Ιωλκός, Αθήνα 1978.
41. Νασίκας, Γ. Αθ., "Το χωριό μας η Σμίξη του Νομού Γρεβενών", Αθήνα 1971.
42. Νιτσιάκος, Βασίλης Γ., "Αετομηλίτσα", Γιάννινα 1979.
43. Ντόντος, Γ., - Παπαθανασίου, Γ., "Το Περιβόλι, η αετοφωλιά της Πίνδου", Θεσσαλονίκη 1973.
44. Παπαγεωργίου, Μαρία Γ., "Απόψεις για τους "σταυρούς" των τάφων του Σκρά", Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1976.
45. Παπαδόπουλος, Ν., "Τοπωνύμια Σελίου Βέροιας", Μακεδονικά 13, Θεσσαλονίκη 1973.
46. Παπαμιχαήλ, Μιχαήλ Κ., "Κλεισούρα Δυτ. Μακεδονίας", Θεσσαλονίκη 1972.
47. Παπανικολάου, Νικόλαος Γ., “Καστανιά, το χωριό μου”, Με την επιμέλεια και δαπάνη του Μορφωτικού και Ευεργετικού Συλλόγου Καστανιάς “Ο Στίνος”, Τρίκαλα 1997.
48. Παπαστάθης, Χ., "Οι Έλληνες της Ρέσνης κατά τας αρχάς του 20ου αιώνα. Συμβολή στην δημογραφική και οικονομική δομή της πελαγονικής κωμόπολης", Μακεδονικά, Θεσσαλονίκη 1974.
49. Πέννας, Π.Θ., "Τα Άνω Πορόια Σερρών. Το διαμάντι του Μπέλλες, Ιστορία και Λαογραφία", Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Σερρών - Μελενίκου, Αθήνα 1989.
50. Πίσπας Ι.Σ., "Κλεινοβός Καλαμπάκας", Καλαμπάκα 1995.
51. Πλατάρης, Γ., "Το σημειωματάρι ενός Μετσοβίτη, 1871-1943", Αθήνα 1972.
52. Πουρναράς, Σ.Ι., "Η Βλαχομηλιά της Πίνδου, Αμέρου", Έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Μηλιάς, Θεσσαλονίκη 1987.
53. Ρόκκου, Β., "Υφαντική οικιακή βιοτεχνία, Μέτσοβο 18ος-20ος αιώνας", Κέντρο Έρευνας Παράδοσης και Πολιτισμού Ιωάννινα, Αθήνα 1994.
54. Σαράντης, Θεοδ. Κ.Π., "Το χωριό Περιβόλι Γρεβενών", Αθήνα 1977.
55. Σάρρος, Γ.Ν., - Στρατής, Α.Δ., “Ιστορία της Κουτσούφλιανης (Παναγία Καλαμπάκας)”, Έκδοση “Αδελφότητος Παναγίας”, Αθήνα 1997.
56. Σμυρναίου-Παπαθανασίου, Βιολέττα, "Μοναστήρι. Ιστορική περιπλάνηση στην πάτρια γη", Μαίανδρος Θεσσαλονίκη 1993.
57. Στεργίου, Δημήτρης Λ., "Παλαιομάνινα. Από τα βάθη των αιώνων μέχρι σήμερα", Αθήνα 1996.
58. Στυλιάδης, Χαράλαμπος Ι., "Το χωριό Φλάμπουρο (Νεγοβάνη), Ν. Φλώρινας", Θεσσαλονίκη 1990.
59. Στυλιάδης, Χαράλαμπος Ι., “Λαογραφικά του γάμου στα χωριά Φλάμπουρο και Δροσοπηγή Νομού Φλωρίνης”, Θεσσαλονίκη 1993.
60. Συνεφάκης, Ιωάννης Γ. - Σύλλογος των εν Κατερίνη Λιβαδιωτών “Γεωργάκης Ολύμπιος”, “Λιβάδι. Η πατρίδα του Γεωργάκη Ολύμπιου”, Κατερίνη 1973.
61. Τοπάλης Α., "Τα χωριά Άνω και Κάτω Μπεάλα. Η λιμνολεκάνη Στρούγκας Αχρίδας", Μακεδονικά, Θεσσαλονίκη 1972.
62. Τσάμη, Αντιγόνη Λ., "Το Πισοδέρι Φλώρινας στο πέρασμα των αιώνων", Θεσσαλονίκη 1992.
63. Φωτιάδου-Μπαλαφούτη, Γιώτα, “Εμείς οι Βλάχοι” (Βέροια), εκδόσεις Καλέντης, Αθήνα 1991.
64. Χανιώτης, Ν.Δ., "Η Καλλιθέα Γρεβενών", Αθήνα 1978.

ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΒΛΑΧΟΧΩΡΙΑ.
Α. Ι. Κουκούδης